تاریخچه ی ساز قارمون

قارمون، سازی است بادی -کلاویه ای (گریف)

بدنه ی اصلی آن از ۳ بخش تشکیل می شود که کوروک یا فانوس در میان آن ها قرار گرفته است و از جنس چرم و کارتون می باشد. زبانه های آزاد و فولادی که در روی قطعه ای برنجی به نام «پالانکا» و تخته ای به نام «کامرا» سوار می شوند که عامل تولید صدا در آن هستند.

به این فنرهای فولادی «ديل» گفته می شود که با گریف ها و کلاویه ها و صفحه ای به نام دکا(ما بین پالانکا و کوروک برای هدایت هوا در ارتباط هستند. در اثر باز و بسته کردن فانوس(کوروک) و فشاردادن کلاویه ها جریان هوا در داخل قارمون این فنرهای فولادی حساس را به ارتعاش در آورده و صدا و نت خاص آن (دیل) و کلاویه اجرا می شود.

ساز قارمون

اصول ساخت قارمون از روی ساز دهنی(دوداغ قارمونی) می باشد

بدین ترتیب که نمونه ی نخستین از خانواده ی قارمون، سازی بود که در سال ۱۸۲۲ میلادی توسط استاد آلمانی به نام ک. ف. ل بوشمن( Ludwig Buschmann karl Friedrich) در برلین ساخته شد. با ورود این ساز به روسیه در سال( ۱۸۷۰ م) قارمونهای دیاتونیک ایجاد شد که فقط قابلیت اجرای نت های بکار( شستی های سفید را داشتند.

در سال (۱۸۸۵م) ن.ل بلوبورودف ( Bleloborodov .Nikolay L) مبتکر اولین طرح قارمون روسی بود که امکان نواختن گام کروماتیک( شستی های سیاه) را داشت.

این مدل قارمون توسط چالکوف ساخته و این ساز در روسیه رایج شد که ظاهرا هارمونیا یا هارمون نام گرفت و به خاطر تلفظ دشوار کلمه ی «ه» در زبان قفقاز به قارمونیا یا قارمون تلفظ شد.

در روسیه بزرگترین مرکز تولید قارمون شهر کازان و تولا بوده است

و این ساز در میان ساکنان پولیه و قفقاز که در آنجا نمونه های ملی قارمون ساخته می شد، رواج چشمگیری یافت. برخی از نمونه های مدل روسی: مارین۔ تاتار – آرخیپ – کارپوشکین – ويتكا – والنتین – استالبوف – کاباردین و … می باشند و به نسبت منطقه ای که در آن مورد استفاده می شود به نام های خاص آن منطقه مشهورند. با ورود قارمون در نیمه ی دوم قرن نوزدهم به آذربایجان این ساز در موسیقی آذربایجان تثبیت شد و نوازنده ی معروف آذربایجان مرحوم احد على ان معروف به کور احد گام کروماتیک قارمان را تکمیل تر کرد تا اجرای انتهای بمل و دیز در قارمون امکان پذیر باشد که همین ساز فعلی است.

این ساز به دلیل اجرای نغمات آذری و قطعات آوازی و رینگ ها

برای رقص ملی آذربایجانی به فراوانی در ارکسترهای آذری به عنوان یک ساز کامل و با نام «قارمون آذربایجانی» شناخته شد. اکثرا چوب مورد استفاده در این ساز از چوب گردو می باشد که برای جنس های خیلی مرغوب در قسمت بدنه از چوب لیمو استفاده می شود، سایر قسمت های این ساز با چوب گردو همراه با تزئینات صدفی است. از سازهای هم خانواده ی قارمون و کلاویه ای می توان به بایان، ملودیکا، باندانيون، هارمونیکا، آکاردئون و … اشاره کرد.

قسمت های ظاهری قارمون آذربایجانی

عبارتند از : ۱. کمر برای نگه داشتن در بغل ۲. کلاویه ها و شستی های سمت راست «گریف» برای نواختن ۳. کلاویه ها و شستی های سمت چپ برای ایجاد صدای بم و آکوردها که حالت مکمل کلاویه های سمت راست را دارند. ۴. کوروک برای ایجاد هوا در جعبه قارمون ۵. کمر برای کشیدن کوروک در سمت چپ برای دست چپ. تفاوت این ساز با آکاردئون در شکل ظاهری و کوک آن می باشد که قارمون نیم پرده از آکاردئون بم تر است و کوک قارمون از تار آذری الهام گرفته شده است. وسعت ملودی قارمون(۲ / ۵ اکتاو) و تعداد کلاویه های سمت راست ۳۰ عدد و سمت چپ نیز ۳۰ عدد می باشد. طرز نواختن این ساز با ۴ انگشت دست راست است، ولی به دلیل اجرای قطعات تند و سریع و زینت ها و شیرین کاری ها از انگشت شست نیز استفاده می شود.

این ساز باید دور از رطوبت و هوای سرد و در دمای بالای ۲۰ درجه سانتیگراد نگهداری و کوروک آن به آرامی باز و بسته شود.

از جمله سازندگان دست ساز این ساز در آذربایجان شرقی و تبریز می توان به آقایان:

رسول اقبالی ناصر پور جلوگیر و داریوش خداداد لشگری اشاره نمود که سازهای ساخته شده توسط ایشان مطابق با استانداردهای سازهای ساخته شده در باکو می باشد.

این ساز به عنوان یکی از صنایع دستی آذربایجان شرقی محسوب می شود. از نوازندگان و اساتید قارمون می توان به جواد علیوندی و یعقوب اسفندي و يوسف عبدالعظیم زاده که مشغول تدریس و پرورش شاگرد در تبریز هستند، اشاره | نمود. هنرمندانی چون غلامرضا کریم زاده، مختار خیابانی و مهدی صفرپور و رحیم شهریاری نیز با اجرای کنسرت های متعدد در ایران و کشورهای خارجی به هر چه بیشتر شناساندن موسیقی آذری و قارمون کمک می کنند.

از نوازندگان بنام آذربایجان (باکو) می توان به نوازنده ی چیره دست آفتاندیل اسرافیل اف، ذاكیر میرزای اف، خانلار جعفراف، انور صادق اف، گلبهار شکرلی و گوهر رضایوا و … اشاره نمود. قارمون یکی دیگر از سازهایی است که در شهرستان اهر از یاد برده شده است و از جمله نوازندگان قدیمی این ساز در شهرستان اهر می توان به مرحوم کیومرث(ابی) جواهری و آقایان میروالح موسوی و محمدرضا صهبافر و میروالح موسوی اشاره کرد.

 گرد آورنده : رسول خدادوست

منبع: دیدار و گفت و گوهایی که با نوازندگان قارمون و سازنده های این ساز و داشتم: ذاكیر میرزایف(نوازنده)، آفتاندیل اسرافیل اف (نوازنده)، ( آیدین علی اف (نوازنده)، ناصر پور جلوگیر( سازنده)، رسول